با توجه به اهمیت مدیریت متوازن بین درآمدها و هزینه‌ها، افراد، شرکت‌ها و دولت‌ها معمولاً برای بهبود کنترل منابع مالی خود، درآمدها و هزینه‌های آینده را برای یک دوره مشخص پیش‌بینی می‌کنند.
این پیش‌بینی به افراد کمک می‌کند تا از بروز بحران‌های مالی احتمالی جلوگیری کنند. در چنین شرایطی، نقش «بودجه» بسیار پررنگ می‌شود ، بودجه یک ابزار مالی است که برای تخصیص منابع و مدیریت هزینه‌ها استفاده می‌شود ، این ابزار برای تنظیم امور مالی و دستیابی به اهداف اقتصادی و اجتماعی به کار گرفته می‌شود.
مفهوم بودجه
بودجه (Budget) در اصطلاح، برنامه‌ای مالی است که به وسیله آن منابع موجود و مورد نیاز برای فعالیت‌ها، پروژه‌ها و اهداف مختلف پیش‌بینی و تخصیص داده می‌شود، این تعریف در سطوح مختلف از جمله فردی، سازمانی و دولتی کاربرد دارد. در سطح دولت، بودجه یک سند رسمی است که تمامی منابع درآمدی (مانند مالیات‌ها و درآمدهای نفتی) و هزینه‌های عمومی را برای دوره‌ای مشخص تعریف می‌کند.
در سطح شخصی، بودجه به برنامه‌ریزی درآمد و هزینه‌های ماهانه یا سالانه کمک می‌کند تا اهداف مالی مانند پس‌انداز یا خرید خانه تحقق یابند.
اهداف بودجه ریزی
- کنترل هزینه‌ها و جلوگیری از اسراف
- برنامه‌ریزی برای آینده و تخصیص منابع
- تصمیم‌گیری بهتر در شرایط مالی مختلف
- ارزیابی عملکرد و مقایسه با اهداف مالی
انواع بودجه
انواع مختلف بودجه به ما کمک می‌کند تا منابع و مصارف مالی را بهتر مدیریت کنیم.
۱. بودجه اصلی یا جامع
این نوع بودجه، نمایی کلی از منابع و مصارف مالی در یک سازمان، شرکت یا کشور را ارائه می‌دهد ، بودجه جامع با جمع‌آوری اطلاعات مالی از بخش‌های مختلف تهیه می‌شود و تمامی جنبه‌های مالی، از درآمدها تا هزینه‌ها، را در بر می‌گیرد ، این بودجه به‌ویژه در مدیریت کلان اقتصادی اهمیت دارد، زیرا پایه‌ای برای تصمیم‌گیری‌های استراتژیک و تعیین سیاست‌های مالی و اقتصادی است.
۲. بودجه عملیاتی
بودجه عملیاتی شباهت زیادی به صورت سود و زیان شرکت‌ها دارد ، این نوع بودجه مشخص می‌کند که منابع درآمدی از کجا تامین می‌شوند و چگونه هزینه خواهند شد. این بودجه معمولاً برای یک دوره مشخص (مثلا یک سال)، تدوین می‌شود و به پیش‌بینی درآمدها و هزینه‌های ثابت و متغیر کمک می‌کند.
۳. بودجه ثابت
بودجه ثابت بر اساس هزینه‌های غیرقابل حذف و ثابت تهیه می‌شود ، این نوع بودجه نشان می‌دهد که حتی اگر درآمدها کاهش یابد، برخی هزینه‌ها همچنان باید پرداخت شوند.
برای مثال، اجاره محل، حقوق کارکنان و بیمه جزو هزینه‌های ثابت هستند.
بودجه ثابت معمولاً برای سازمان‌ها و شرکت‌هایی که هزینه‌های پایه و مستمر دارند، اهمیت زیادی دارد.
این نوع بودجه به مدیران کمک می‌کند تا حتی در شرایط تغییر درآمد، هزینه‌های اساسی خود را پوشش دهند.
۴. بودجه انعطاف‌پذیر
بودجه انعطاف‌پذیر، قابلیت تغییر و تطبیق با شرایط مختلف را دارد.
برخلاف بودجه ثابت، این نوع بودجه با توجه به تغییرات درآمد و هزینه‌ها تنظیم می‌شود.
برای مثال، اگر درآمدهای یک شرکت کاهش یابد، بودجه انعطاف‌پذیر به آن‌ها این امکان را می‌دهد که برخی هزینه‌های غیرضروری را حذف کنند یا کاهش دهند ، این رویکرد برای مشاغلی که تحت تأثیر تغییرات بازار هستند، بسیار کاربردی است.
فرآیندها و مراحل بودجه به چه شکل است؟
فرآیند بودجه‌ریزی برای بخش‌ها و سطوح مختلف می‌تواند متفاوت باشد و بنابراین نمی‌توان یک فرایند مشخص برای آن در نظر گرفت.
اما به طور معمول از شش مرحله به شرح زیر تشکیل می‌شود:
- پایه‌گذاری اهداف بودجه
- تحلیل منابع در دسترس
- مذاکره برای تخمین اجزا بودجه
- هماهنگی و بررسی اجزا بودجه
- تصویب نهایی بودجه
- توزیع بودجه تصویب‌شده (بین واحد ها سازمان)
معمولا برای رسیدن به یک بودجه سازمان‌یافته کمیته بودجه تشکیل می‌شود ، این کمیته مقادیر در نظر گرفته‌شده در بودجه را کنترل می‌کند.
مراحل بودجه در سازمان‌های دولتی شامل چهار مرحله زیر است:
1 - تهیه، تنظیم و پیشنهاد بودجه: انجام این مرحله به عهده قوه مجریه بوده و دستگاه‌های مختلف از جمله سازمان برنامه و بودجه در کنار هر کدام از سازمان‌های دولتی به طور خاص درگیر فرایند بودجه‌ریزی می‌شوند. بعد از تنظیم لایجه بودجه، دولت آن را برای تصویب به مجلس ارسال می‌کنند.
2 - تصویب بودجه: در این مرحله مجلس اقدام به بررسی لایحه پیشنهادی دولت کرده و بودجه کشور در کمیسیون‌های مختلف به بحث گذاشته می‌شود. البته در اینجا بیشتر بر روی کلیات و سیاست‌های اصلی بودجه تمرکز می‌شود.
3 - اجرای بودجه: این مرحله اصلی‌ترین مرحله در فرایند بودجه‌بندی سازمان‌های دولتی است. چرا که تمامی فعالیت‌هایی که برای تحقق درآمدها و مصارف هزینه‌ها پیش‌بینی شده بود، در این مرحله توسط دستگاه مربوطه پیگیری می‌شود.
4- نظارت: نظارت بر نحوه اجرای بودجه و تطابق عملکرد سازمان‌های دولتی با برنامه‌های بودجه از جمله وظایفی است که بیشتر بر عهده سازمان‌های نظارتی از جمله مجلس و دیوان محاسبات کشور است.
بخش پرسش و پاسخ :
بودجه چیست و چه کاربردی دارد؟
بودجه یک برنامه مالی است که منابع موجود و مورد نیاز را برای فعالیت‌ها، پروژه‌ها یا اهداف مشخص پیش‌بینی می‌کند ، این ابزار در سطوح مختلف، از مدیریت هزینه‌های شخصی تا برنامه‌ریزی مالی سازمان‌ها و دولت‌ها، به‌منظور دستیابی به اهداف اقتصادی و اجتماعی استفاده می‌شود.
چرا بودجه‌بندی برای افراد و سازمان‌ها اهمیت دارد؟
بودجه‌بندی به افراد و سازمان‌ها کمک می‌کند تا منابع مالی خود را بهینه مدیریت کرده، از هزینه‌های غیرضروری جلوگیری و برای دستیابی به اهداف مالی برنامه‌ریزی کنند. برای سازمان‌ها، بودجه‌بندی ابزاری برای تخصیص منابع، بهبود بهره‌وری و دستیابی به اهداف استراتژیک است.
چگونه می‌توان کسری بودجه را مدیریت کرد؟
دولت‌ها برای مدیریت کسری بودجه از روش‌هایی مانند استقراض از بانک مرکزی، فروش اوراق بهادار، وام خارجی یا فروش دارایی‌های دولتی استفاده می‌کنند.